Эрх баригчдаас авсан сөрөг хүчний сургамж

Эрх баригч МАН-ынхны хоёр сарын турш үргэл­­­жилсэн талцал хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд нөлөөлж, Үндсэн хуулийн цэц хүртэл өндрөө авсан билээ. Төр улсаараа “тоглосон” эрх ашиг, албан тушаалын төлөөх эл маргаанаас нь сөрөг хүчин нэгэн сургамж авчээ. Аль ч намын дарга парламентын спикер хийхийг хориглох заалтыг УИХ-ын тухай хуульд оруулахаар ажиллаж эхэлснээ тэд мэдэгдэв. Нэг намын дарга парламентын толгойд гарч сууснаар яаж “бантан” хутгаж болдгийг харууллаа, хууль тогтоох байгууллага тэдний “зодоон”-д хамгийн их хохирсон гэж тэд үзсэн. Энэ нь ч үнэн. Анх удаа улсын төсөвтөө бараг анхаарал хандуулахгүйгээр, урсгалаар нь явуулсаар, бас УИХ-ын даргагүй батлаад байна.

Тэгвэл нөгөө талд МАН-ын шинэ дарга Н.Учрал УИХ-ын дарга болж, Г.Занданшатарын Засгийн газрыг 2027 он хүртэл ажиллуулах тохиролцоо хийсэн гэж буй. Тэгсэн атлаа намын дүрэм дэх “Сонгуульд олонх болбол намын даргыг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлнэ” гэсэн заалтаа өөрчилсөнгүй. Тиймээс сөрөг хүчний санаачилгыг парламентаа бодсондоо биш, улс төрийн зорилготой үйлдэл хэмээн хардах хэсэг ч гарч байна.

УИХ-ЫН ДАРГА ГЭЖ ХЭН БЭ

УИХ-ын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлд УИХ-ын даргын бүрэн эрхийг тусгажээ. Үү­нээс харахад ч УИХ-ын дарга бол хурал зо­хион байгуулж, удирддаг л албан ту­шаал. Үйл ажиллагаандаа Үндсэн хууль, бусад хуу­лийг сахиулж, дэгээ мөрдүүлнэ. Ээлжит бо­лон ээлжит бус, хүндэтгэлийн чуулганыг зар­лах, ху­рал­даанаар хэлэлцэх асуудлын дараа­лал тог­тоох, УИХ-ын гадаад харилцаа, пар­ла­мент хоо­рондын хамтын ажиллагааг зохион ­бай­гуу­лах, ажлын хэсэг байгуулах, хууль санаач­лаг­чаас өргөн мэдүүлсэн төслийг хол­бог­дох байн­гын хороонд хуваарилах нь түү­ний ажил. Мөн томилгооны зарим бүрэн эрх бий. УИХ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга, пар­ламен­тад ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг байгуул­ла­гуудын дарга, дэд даргыг томи­лох, чөлөө­лө­хийг спикер шийддэг. Бас гадаад, до­тоо­дод УИХ-ыг төлөөлнө. Түүнд үүнээс гадна нэг хан­гамж бий. УИХ-ын даргын бүрэн эр­хийн ху­га­цаа дууссанаас эхлэн хоёр жилийн ху­гацаанд суудлын автомашин болон холбоо­гоор үйлчлүүлж, төрийн хамгаалалтад байх аж. Үү­нээс өөрөөр тэрбээр бусад 125 гишүүнээсээ онцгой давуу эрх эдлэх учиргүй.

Гэвч манайд “дарга” гэдэг үг сонгон хэрэг­лэс­нээрээ давуу эрх мэдэлтэй мэт ойлголт тө­рүүлсээр ирсэн байна. АН-ын гишүүн Х.Тэ­мүү­жин “УИХ-ын даргыг Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөлийн гишүүн болгож, Их тэнгэрт Ерөн­хий сайд, Ерөнхийлөгчийн хамт тусад нь амьд­руулдаг, давуу эрх олгодог нь буруу” гэсэн агуулгатай тайлбар хийсэн.

ҮНДСЭН ХУУЛИЙГ ҮЛ ТООГЧИД

УИХ-ын тухай хуулийн 11.1-т парламентын олонхоос УИХ-ын даргад нэр дэвшүүлнэ хэ­мээн заасан. Үүний дагуу сонгуулиар олонх бол­сон намаас УИХ-ын даргад нэр дэвшүүлж, сон­госоор ирсэн юм. ГэтэлҮндсэн хуульд заавал “олонхоос” гэдэг тодотгол алга. Үндсэн хуулийн 24.1-т “УИХын дарга, дэд даргыг парламентын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн, саналаа илээр гаргаж сон­гоно” хэмээн заажээ. Ерөөсөө УИХ-ын гишүүн л бол хэнийг ч нэр дэвшүүлэх боломжтой гэ­сэн үг. Ийнхүү Үндсэн хуулийн зарчмыг УИХын тухай хуулийн агуулгад “суулгасангүй”.

Уг нь Монгол Улсад Үндсэн хууль бол анхдагч. Үүнд нийцүүлэн бусад хуулийг батал­даг зарчмыг одоо ч мөрдсөөр байгаа. Гэвч сүү­лийн үед МАН-ын талцлаас улбаатай өр­нө­сөн хэд хэдэн үйл явдал Үндсэн хууль бэл­гэд­лийн шинж­тэй болсныг батлав. Дагалдах хуу­лиу­дад санаатай, эсвэл санамсаргүйгээр Үнд­сэн хуу­лиас зөрсөн, зөрчилтэй заалтууд оруу­лаад ба­талчихсан, хэрэгтэй үед өөрт аль ашиг­тай­гаа сонгон хэрэгжүүлдэг дур зоргоороо бай­дал гаарав. Сарын өмнө Ерөнхий сайд Г.Зан­дан­шатарыг огцруулах саналыг хэлэлцэх үед яг ийм явдал болсон юм. Үндсэн хуулийн 43.1-т “УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний нэгээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавивал парламент гурав хоногийн да­раа хэ­лэлцэж эхлэн, 10 хоногийн дотор шийд­вэр­лэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонх уг са­налыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай тог­тоолыг баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сай­дыг 30 хоногийн дотор томилно” хэмээн тусга­сан. Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг хэ­лэл­цэнэ гэсэн байхад л тэр өдрийн чуул­га­ныг удирд­сан гишүүн Х.Булгантуяа Үндсэн хуу­лийн заал­тыг биш, УИХ-ын чуулганы ху­рал­дааны дэ­гийн тухай хуулийн 101.3 дахь “Нэгд­сэн ху­рал­даа­наар байнгын хорооны санал, дүг­нэл­тийг сон­сож, ил санал хураалт явуулна” гэс­нийг “сон­гож” хэрэгжүүлсэн юм. Ингээд тэр Үнд­сэн хуу­лийг санаатай зөрчсөнийхөө хариуд дэд дар­гын албанаасаа огцроод байгаа. Энд мөн Ерөн­хий сайдыг огцруулах санал оруулсан бол Үнд­сэн хуульд гурав, дэгийн хуульд долоо хо­ногийн дараанаас хэлэлцэж эхэлнэ хэмээн зөр­чилдсөн нь бий. Яг эл заалтаар нэгэн иргэн Цэ­цэд хандаж, маргаан үүсгэхээр болсон.

МАН-ын шинэ дарга Н.Учрал өчигдөр сэтгүүлч­дэд мэдээлэл хийх үеэр сөрөг хүчний са­наа­чи­лгын талаар ямар бодолтой байгааг нь асуу­хад микрофоноо шууд ерөнхий нарийн бич­гийн дарга Я.Содбаатарт шилжүүлсэн юм. Нө­гөөх нь “УИХ-ын тухай болон Үндсэн хуульд заасны дагуу олонхыг бүрдүүлж буй намаас парламен­тын даргад нэр дэвшүүлнэ. Тиймээс хэнийг нэр дэв­шүүлж, хэрхэн ажиллах нь ма­най на­мын бод­лого. Энэ асуудлаар бусад нам­тай зөв­шил­цөх­гүй, ярил­цахгүй” хэмээв. Тэгэ­хээр УИХ-ын дар­гыг тод­руулахдаа ч МАН-ынхан өмнөх “турш­лага”-аа дагах нь тодорхой гэсэн үг. Үнд­сэн хуульд бол асуудлыг олонх, цөөнхөөр ялгаа­гүй гэд­гийг Я.Сод­баатар мэдээж дурдахгүй, ашигтай заалт тусгасан УИХ-ын тухай хуулиа баримт­ла­хаа илэр­хийлсэн нь энэ. Эрх баригч нам ийнхүү Үнд­сэн хуулиа үл тоодог болжээ.

ОЛОН УЛСЫН ЖИШИГ

АН-ынхан УИХ-ын тухай хуулийн төслийг бо­ловсруулахдаа спикер аль нэг намын дарга байх давхар албан тушаал хашсанаар ардчилсан мэтгэлцээнийг үгүй хийж, нэг улс төрийн хүч­ний хуралдаан мэт болдгийг сануулсан. Тий­мээс УИХ-ын тухай хуульд дээр дурдса­наар өөрч­лөлт оруулж, мөн “сул” гишүүн спи­кер бол­сон ч намын гишүүнчлэлээсээ түдгэлздэг байх ёстой гэж буй. Тэгвэл ардчилсан тогтол­цоо­той дэлхийн бусад улс оронд энэ талаар ямар зар­чим, зохицуулалт байдаг вэ. Британи, Канад, Авст­рали, Шинэ Зеланд, Энэтхэг, Ир­ланд, Ямайк, Мальта, Сингапур, Малайз зэрэг оронд пар­ламентын спикер ямар ч намд давхар ал­бан тушаал хашихыг хуулиар хориглодог аж. Эдгээрээс Британид спикер болсны дараа на­мын ги­шүүнчлэлээсээ түдгэлздэг юм байна. Ха­рин Энэт­хэгт намын гишүүнээрээ байхыг нь зөв­шөөр­дөг. Ардчилсан тогтолцоотой дээрх ор­нуудад ийм жишиг байдаг тул “Олон улсын жиш­гээ да­гах ёстой” хэмээн сөрөг хүчнийхэн үз­жээ. МАН-ын гишүүдээс ч сөрөг хүчний эл са­налыг дэм­жиж буй.

Гэхдээ эсэргүүцэх хүн ч олон байна. Тухайлбал, ШЕЗ-ийн дарга асан, хуульч Н.Лүндэн­дорж “АН хорвоод ховор хууль санаачлах нь. Дэл­хий ертөнцөд парламент тэр аяараа намын үнэнч нөхдөөс бүрддэг. Тий­мээс нам, парла­мент хоёр салшгүй холбоотой. Бид­ний анхааран хар­даг АНУ, Герман зэрэг ул­сад спикер заавал на­мын дарга байдаг. Ха­рин саналын эрхгүй байх ёс бий. Улс төрийн на­муудаас бүрддэг бай­гууллагын даргыг үү­нээс нь түдгэлзүүлэх, дарга нь спикер хийж бо­лох­гүй гэсэн хуультай бол­бол онигоонд орж мэднэ. Бас парламентын зар­чимтай ул­сын мөн чанараа ойлгоогүйн “сод” жишээ ч болно” гэ­жээ. АНУ, Германд үнэхээр спикер на­мын дарга байхыг нь хориглодоггүй ч “саармаг” буюу аль нэг нам, талд давуу бай­дал олгохгүй, тө­рийн үйл ажиллагааг улс төрийн хүчний ашиг со­нирх­лоос ангид, шударга, тэгш удирдах зар­чим ба­римталдаг байна. Ард­чилсан тогтолцоо хэдийн бүрэн бэхэж­сэн, ялгаа заа­гаа мэдэж, ашиг сонирхлоо хязгаарлаж чад­даг улс орнуудад ёс зүйгээрээ энэ бүх зарчмаа хэрэгжүүлээд, мөрдөөд явдаг биз ээ.

Мөн АН-ынхныг МАН-ын шинэ даргын “янзыг үзэж”, улс төр хийж байна, Их хурлаас нь өмнө яагаад энэ санаачилгаа гаргаагүй юм хэмээн хардаж буй. Н.Учрал намын дарга болж, Зас­гийн газраа авснаар АН-ынханд тодорхой сай­дын квот, албан тушаал амласан, гэвч үү­нээ­сээ буцсан тул ийнхүү “өшөө” авах нь гэсэн мэ­дээ­лэл ч гарсан. Тэгвэл сөрөг хүчний зүгээс “Бид МАН-ын даргын сонгууль эхлэхэд л энэ ту­хай ярь­сан, өмнө нь ч байр сууриа илэрхийлсээр ир­сэн. Эрх баригч намын Их хуралтай огт ха­маа­гүй” гэсэн тайлбар өгсөн. Хөшигний ард ямар нэг то­хирол­цоо хийсэн, түүнээсээ МАН-ын­хан буц­сан байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ма­найх шиг нэг нам үнэмлэхүй олонх болон олон­хоор 10 жилийн турш засаглаж буй улсад асууд­лыг АНУ, Гер­маны туршлагаас арай өөрөөр авч үзсэн нь дээр. Өөрөөр хэлбэл, сөрөг хүч­ний са­наа­чилга Мон­голын нөхцөлд хэрэг­тэй. Ядаж парламен­тын спикер шударга ёс, тэгш эрхийн зарчим ба­римт­лан ажиллах нарийн зохи­цуу­лалтыг хуульд нэ­мэх учиртай. УИХ-ын дарга нь намын­хаа даргын сонгуульд өрсөлддөг, үүндээ төрийн ажлыг чир­дэг байдал дахин давтагдах ёсгүй юм.