ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн Молекул биологийн лабораторийн эрдэм шинжилгээний дэд ажилтан Б.Номинтой ярилцлаа. Тэрбээр агаарын бохирдолд агуулагдах хүнд металлууд элэгний хавдрын эрсдэлийг ихэсгэж буйг онцолсон. Тус лабораторийнхон судалгааныхаа үр дүнд ийм дүгнэлтэд хүрчээ.
-Манай улс элэгний хавдрын өвчлөл, нас баралтаараа дэлхийд тэргүүлдэг. Энэ байдал өөрчлөгдөж буй болов уу?
-Элэгний хавдрын өвчлөл манай улсад нэн тулгамдсан асуудал хэвээр байна. Сүүлийн хэдэн арван жилийн турш 100 000 хүн амд ногдох элэгний хавдрын өвчлөлөөр дэлхийд нэгдүгээрт бичигдэж байгаа шүү дээ. Тухайлбал, Монголд 100 000 хүн тутмын 96 нь элэгний хавдраар өвчилж, 80 нь нас барж байна гэсэн харамсалтай үзүүлэлтийг ДЭМБ-ын Олон улсын хавдар судлалын агентлагаас 2022 онд мэдээлсэн юм. Элэгний хавдрын өвчлөлөөр Монголын дараа Египет улс жагсдаг. Тус улсад 2022 оны байдлаар 100 000 хүн тутамд 32 нь элэгний хавдартай байжээ. Гэтэл манай улсад энэ үзүүлэлт бүр 96 гэж гарсан. Египет улс нийт 112.7 сая хүн амтай. Харин манайх гурван сая гаруй гэхээр тэд биднээс хүн амынхаа тоогоор 37 дахин олон.
-Биологийн хүрээлэнгийнхэн элэгний хавдрын мутацын судалгааг хийсэн гэж байсан. Энэ талаар ярихаас өмнө элэгний хавдрын мутацын тухай ойлголтыг манай уншигчдад өгөхгүй юү?
-Мутац ярихын өмнө ген, ДНХ гэх ойлголтыг тайлбарлах хэрэгтэй. Хүний бие ойролцоогоор 30 их наяд эсээс бүрддэг. Эс бүр бидний удамшлын мэдээлэл буюу ДНХ-ийг агуулдаг юм. Тэрхүү ДНХ аденин, тимин, гуанин, цитозин гэх дөрөвхөн нуклеотидоос бүрддэг. Эдгээр нь уураг кодлох хэсэг буюу генийг агуулдаг юм. Гений бүтцэд дараалсан гурван нуклеотид бүр нэг аминхүчлийг кодолдог бөгөөд үүнийг кодон гэж нэрлэдэг. Тэр аминхүчлүүд нь уургийн үндсэн нэгж юм. Ген дээр тэрхүү аминхүчлийн кодоны дагуу уураг нийлэгжих үйл явцыг гений экспресс гэж нэрлэдэг. Тэгэхээр зөв бүтэцтэй уураг нийлэгжихэд ген дэх нуклеотид бүрийн зөв дараалал маш чухал. Дарааллыг нь өөрчилж болохгүй. Жишээ нь, аль нэг ген дээр аденин нь цитозиноор солигдсоноос үүдээд уургийн аминхүчлийн дараалалд өөрчлөлт орж болно. Тэгэхээр уургийн бүтцийн зөв дараалал алдагдаж, уураг идэвхгүй болох юм уу, эсвэл бүрэн нийлэгжиж чадахгүй тохиолдол гардаг. Нуклеотидын дараалалд гарч буй ийм өөрчлөлтийг мутац гэж нэрлэдэг. Энгийнээр хэлбэл, эс өөрийн үндсэн үүргээ гүйцэтгэхээ больж, үржин олшрох буюу бөөгнөрөхийг хавдар гэж нэрлэж буй юм.
-Элэгний хавдрын мутацыг хэрхэн тодорхойлдог бол. Оношилгоо, шинжилгээг хангалттай хэмжээнд хийдэг үү?
-Манай Улсад элэгний хавдрын мутацын шинжилгээ хийдэггүй. Өндөр хөгжилтэй орнуудад л илүү нарийн шинжлэх, тодорхой генүүдэд гарсан мутацыг судалж, эрсдэлийг тогтоох, онош батлах, эмчилгээний загварыг гаргах зэрэг шинжилгээний арга бий. Гэсэн ч маш цөөн тооны гений мутацыг судалж үздэг юм билээ. Хавдрын мутацыг судалснаар хавдрын эс доторх механизмыг нарийвчлан мэдэх боломжтой. Хавдрын мутацын талаар мэдээлэлтэй байснаар хувь хүмүүс ч эрсдэлээ тодорхойлох, оношоо бататгах гэх зэргээр ашиглаж болох юм. Харин судалгааны түвшинд мутацыг тодорхойлсноор элэгний хавдар хэрхэн үүссэн болон ямар нэгэн гений экпресс нөлөөлж буй, эсэхийг тодруулж болно. Ямар молекул хавдрын механизмд оролцож байгааг ч тодорхойлох боломж бүрдэнэ. Механизмыг нь сайтар ойлгож, үүн дээр тулгуурласан оношилгоо, эмчилгээ бий болгох зэргээр судалгааны ажлууд манайд үргэлжилж байна.
Ихэнх улс оронд элэгний хавдрын үед ихээр нийлэгждэг альфа-фетопротеин гэх уургийн хэмжээг тодорхойлох замаар оношилж байгаа. Манай Молекул биологийн лабораторынхон 2013-2015 онд анх инновацын төслийн ажлаараа элэгний хавдар оношлох хүний цуснаас АФП-ны хэмжээг тодорхойлох оношлуурын цомог бүтээсэн. Хүрээлэн маань эл цомгийн патентыг эзэмшиж байгаа. Тухайн үедээ 3000 хүн ашиглах оношлуурын цомог бэлтгэж байв.
-Судалгааныхаа хүрээнд элэгний хавдар үүсэхэд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодруулсан болов уу?
-Элэгний хавдартай өвчтөнүүдийг хамруулан судалсны дүнд түгээмэл тохиолдож болох хэд хэдэн төрлийн мутацыг илрүүлсэн. Нийт 55 дээжийн 80 гаруй хувь нь гепатит вирусний дан болон хавсарсан халдвартай байсан. Тэгээд гепатит вирусний халдваргүй эдийн дээжийг халдвартай эдийн дээжүүдтэй харьцуулахад дээрх таван гений мутац илүү давамгай ажиглагдсан. Бас гепатит вирусний халдвар нь дээрх генүүдийн мутацтай хамааралтай гэсэн үр дүн гарсан. Энэ нь судалгаанд хамрагдсан олонх өвчтөний хувьд элэгний хавдрын өвчлөл гепатит вирусний шалтгаантай байх магадлалтай.
-Нүүрсний утаанд агуулагддаг хүхрийн исэл нь элэгний хорт хавдар үүсгэгч шинэ мутац бий болгож байгаа талаар мэргэжилтнүүд сүүлийн жилүүдэд онцлох болсон. Энэ талаар танай судалгааны ажилд дурдагдсан болов уу?
-Энэ талаарх олон улсын судлаачдын бүтээл цөөнгүй бий. Заримаас нь онцлоход, 2005 онд “Environmental and мolecular mutagenesis” сэтгүүлд судлаач Зи Чиан Мэний өгүүллийг хэвлүүлсэн байдаг. Тэрбээр туршилтдаа хулгана ашиглажээ. Хулганыг долоо хоногийн турш өдөрт зургаан цагаар хүхрийн давхар ислээр амьсгалуулж, ингэхдээ тунг нь бага багаар нэмээд л байж. Үүний дараа тархи, уушги, элэг, дэлүү, ходоод, бүдүүн, нарийн гэдэс, төмсөг зэрэг маш олон эрхтэнд хүхрийн давхар ислийн тунгаас хамаарсан ДНХ-ийн гэмтлүүд үүссэн байна. ДНХ-ийн гэмтэл үүсэж, эсийн дотоод механизм доголдсоноос хавдартай болох эрсдэлтэй. Нөгөөтээгүүр, хавдрын эсэд ДНХ-ийн гэмтлийг засах механизм бас байдаг. Тиймээс тэр механизмд оролцдог гений бүрэн бүтэн байдал их чухал нөлөөтэй.
Харамсалтай нь, тэр засварын механизмд оролцдог p53, уургийг кодлогч TP53 ген нь ч мутацад орсон тохиолдол олон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, энэ гений мутацаар хавдрын эс үүсэх эрсдэл ч бий. Нэг жишээг дурдахад, “aflatoxin B1” гэх хорт нэгдлийн нөлөөгөөр TP53 гений 249 дэх кодон дээр мутац үүсдэг. Энэ мутацын уршгаар p53 уураг ДНХ-ийн гэмтлийг засварлаж чадахгүйд хүрч, улмаар хавдар үүсэх нөхцөл бүрддэг. Энэ “aflatoxin B1” гэх хор цагаан идээ, үр тариа, самрын төрөлд ургадаг аspergillus flavus гэх хөгцний мөөгөнцрөөс ялгардаг юм л даа. Хүмүүс хөгцөрсөн хүнсний бүтээгдэхүүнийг зөвхөн нүдэнд харагдаж байгаа хэсгийг авч хаясны дараа идэх гэдэг. Гэтэл энэ нь маш аюултай. Учир нь мөөгөнцрийн нарийн утаслагууд, спорууд нүдэнд харагдахгүйгээр тухайн бүтээгдэхүүний нүх сүв бүрээр бүрэн нэвтэлж, хаа сайгүй тархсан байдаг. Тэр “aflatoxin B1” гэх хор нь ч бас хаа сайгүй тархсан байгаа. Зөвхөн нэг булан нь л хөгцөрсөн бус, тухайн бүтээгдэхүүн тэр чигээрээ хөгцөрсөн гэсэн үг л дээ. Тиймээс ямар ч үнэтэй хүнсний бүтээгдэхүүн байлаа ч гэсэн хөгцөрсөн л бол шууд хаяарай. Таны эрүүл мэндээс чухал зүйл байхгүй шүү гэж хэлье. Хөгцнөөс гадна архи, согтууруулах ундаа, тамхи ч бас бидний ДНХ-ийг гэмтээдэг.
Мутац үүсгэх хүчин зүйлсийг химийн, физикийн болон биологийн гэж ангилдаг. Химийн хүчин зүйлд төрөл бүрийн химийн хорт нэгдэл орно. Үүнд саяны жишээ дурдсан хүхрийн давхар исэл, хүнд металлуудыг нэрлэж болно. “Ecotoxicology and environmental safety” сэтгүүлийн 2019 оны дугаарт хэвлэгдсэн нэг судалгаанд Арсеник болон хүхрийн давхар ислийн хам нөлөө нь элэгний хавдрын үсэрхийлэх чадварыг нэмэгдүүлдэг гэсэн үр дүн гарсан байна лээ. Арсеник гэдэг нь хүнд метал, хүхрийн давхар исэл бол хий. Энэ хоёр нүүрс шатаахад ялгардаг.
Харин физикийн хүчин зүйлсэд хэт ягаан, цацраг туяа зэрэг багтана. Биологийн хүчин зүйлсэд вирус, бактерийн халдварууд ордог. Жишээ нь, элэгний хавдар үүсэхэд гепатит B, C вирус, умайн хүзүүний хавдар үүсэхэд папиллома вирус ихээхэн нөлөөлдөг.
-Та бүхэн элэгний хавдрыг дагнан судлаад багагүй хугацаа өнгөрсөн байна шүү дээ. Судалгааны үр дүнд эмчилгээний арга техник, инновацын бүтээгдэхүүн гаргасан уу?
-Молекул биологийн лаборатори 1987 оноос хойш гепатит B, C вирусний болон элэгний хавдрын олон суурь судалгаа, төсөлт ажлыг хийсэн байна. Жишээ нь, элэгний хавдрын молекул хүчин зүйлс, хавдрын хөгжлийн молекул механизм, мөн хавдрын эсийн хуваагдал, ургалтыг саатуулах үйлчилгээт био-идэвхит нэгдлийг ургамлаас ялган авах, мөн зарим нэгдлийн хавдрын молекул механизмд үзүүлэх нөлөө зэрэг суурь судалгаа хийлээ. Өмнө хэлсэнчлэн, бид элэгний хавдрыг оношлох АФП-ЭЛИЗА оношлуурын цомог бүтээсэн. Мөн элэгний B, C вирусийг PCR-ын аргаар илрүүлэх арга зүй боловсруулаад, Монголд анх удаа эмнэлгийн практикт нэвтрүүлсэн.
Сүүлд хийсэн ажлуудаас товч дурдвал, 2017-2019 оны хооронд “Монгол хүнд элэгний хавдар үүсэхэд зарим гений үзүүлэх нөлөө” сэдэвт суурь судалгааны ажлын хүрээнд монгол хүнд элэгний хавдар үүсэхэд эсийн олон төрлийн үйл ажиллагаанд оролцдог зарим гений мутац болон полиморфизмийн судалгаа хийгээд байна.
Уг ажлын хүрээнд бид Улсын хоёрдугаар төв эмнэлгийнхэнтэй хамтран ажиллаж, дээжүүд цуглуулсан. Тухайн дээжүүдээс генетик материал болох РНХ болон ДНХ-ийг ялган авч, лабораторидоо сан бүрдүүллээ. Тэдгээр дээжийг ашиглаж элэгний хавдрын үед элбэг тохиолддог генүүд болох TP53, CTNNB1, KRAS, JAK1, AXIN1-ийн мутац болон полиморфизмийн байдлыг илрүүлэн судалсан. Судалгаанд хамрагдсан өвчтөнүүдийн 80 гаруй хувь гепатит вирусний дан болон хавсарсан халдвартай байсан. Тэгэхээр монголчуудын хувьд элэгний хавдрын өвчлөл голчлон гепатит вирусний шалтгаантай байгаа юм. Үлдсэн хувь нь мэдээж архи, тамхины хэрэглээ болон элэгний өөхлөлт, циррозоос шалтгаалсан байж болно. Мөн судалгааны дээжүүдэд TP53, CTNNB1 гений мутац 20-40, KRAS, AXIN1 нь 10-20, харин JAK1 гений полиморфизм 40 гаруй хувьтай илэрсэн. Зарим гений мутац нь элэгний хавдар үүсэхэд молекул механизмын оролцоотой байж болзошгүй гэж дүгнэсэн.
2020-2023 онд “Элэгний хавдар үүсэхэд нөлөөлөгч зарим гений экспрессийн судалгаа” сэдэвт ажлын хүрээнд Монголын хүн амын дунд тохиолдох элэгний хорт хавдрын өвчлөл үүсэх болон нийлэгжилтийн өөрчлөлтөд оролцдог зарим гений экспрессийн судалгаа хийж, молекул биологи, генетикийн үүднээс тайлбарлахыг зорин ажилласан юм.
Харин бид өнгөрсөн жилээс “Элэгний хавдрын өвөрмөц биомаркер илрүүлэх судалгаа” сэдэвт ажлыг эхлүүллээ. Тус судалгаанаас элэгний хорт хавдрыг илрүүлэх мэдрэг чанар өндөр, өвөрмөц биомаркер гарган авах зорилт тавьж, хэрэглээнд нэвтрүүлэх боломжийг эрэлхийлнэ. Одоогийн нийтлэг хэрэглэж буй АФП биомаркер нь хорт хавдрын эрт үед нь илрүүлэх талаар учир дутагдалтай байгаа юм. Тус ажлын үр дүнгээр мэдрэг чанар өндөр биомаркерыг бий болгосноор цаашид элэгний хавдрын оношлуурын цомог гарган авах боломж бүрдэнэ. Ингэснээр дотоодынхоо хэрэгцээ шаардлагыг хангах боломжтой юм.
