Орчин үеийн завгүй амьдралын хэв маяг, ажлын ачаалал, нийгмээс ирэх стресс болон дэлгэцийн хэт их хэрэглээ зэргээс шалтгаалан иргэдийн дунд нойр хулжих, нойргүйдэх эмгэг түгээмэл илэрч буй гэнэ. Иймд нойргүйдлээс сэргийлэх талаар ШУА-ийн Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнгийн Онолын тархи судлалын салбарын эрхлэгч, хүний их эмч Б.Үүрийнтуяатай ярилцлаа.
-Танай хүрээлэн Нойр судлалын лабораторитой болсон гэсэн. Лабораторийнхоо талаар та мэдээлэл өгөхгүй юү?
-ШУА-ийн Тархи, сэтгэл судлалын хүрээ¬лэн¬гийнхэн 2022 оны нэгдүгээр сард төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр Нойр судлалын лабораторийг шинээр байгуулан судалгаа, шинжил¬гээний ажлаа эхлүүлсэн. Манай лаборатори нойрны олон үйлдэлт бичлэгийн болон нойрон дунд амьсгал тасалдах хам шинжийг оношилж, үнэлдэг төхөөрөмжийг асуумжийн аргатай хослуулан судалгаа шинжилгээний ажлаа явуулдаг. Манай хүрээлэнгийнхэн нойр болон сэтгэцийн эрүүл мэндийн уялдаа холбоог судлах, нойрны эмгэгүүдийн тархалт, чанар, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлох судалгааг сүүлийн жилүүдэд түлхүү хийж байна. Хамгийн гол нь нойрны чанар, хугацаа, хэмнэлийг үнэлэх замаар хүмүүсийн амьдралын чанарыг сайжруулах зорилготой юм. Ингэхдээ иргэдэд энэ талаарх боловсрол олгож, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй зөвлөгөө, мэдээлэл өгч, дэмжлэг үзүүлэхээр ажилладаг.
-Тэгвэл нойрны эмгэг, тэр дундаа нойргүйдлийг шинжлэх ухааны үүднээс хэрхэн тодорхойлдог вэ?
-Нойргүйдэл буюу insomnia гэдэг нь унтаж чадахгүй, эсвэл унтах хугацаа бага байх, сэрвэлзэх, өглөө сэрэхэд амраагүй мэт мэдрэмж төрөх зэргээр илэрдэг эмгэг юм. Хэрэв долоо хоногт гурваас дээш удаа, нэг сараас илүү хугацаанд ийм байдал давтагдвал шинжлэх ухааны үүднээс нойргүйдэл гэж оношилдог. Энэ нь хүний өдөр тутмын амьдрал, сэтгэл зүй, ажлын бүтээмжид сөргөөр нөлөөлдөг. Нойргүйдэл үүсэх олон шалтгаан бий. Тухайлбал, ажлын ачаалал, стресс, сэтгэл санааны тогтворгүй байдал, гутрал гэх мэтээс үүсэж болно.
-Монголчуудын дунд нойрны эмгэг ямар түвшинд байгаа талаар танай лабораторийнхон судалгаа хийсэн гэсэн байх аа?
-Манай судлаачдын баг 1200 гаруй иргэнээс асуумжийн аргаар судалгаа авахад 50 орчим хувь нь нойрны чанар муутай гэсэн хариу гарсан. Мөн сэтгэцийн гаралтай нойрны эмгэг 30 орчим хувьтай илэрсэн. Бас асуумжийн арга болон нойрны олон үйлдэлт бичлэгийн хавсарсан судалгаанд 17-40 насны 200-аад хүнийг хамруулахад оюутнуудын нойрны чанар маш муу байсан. Өөрөөр хэлбэл, оюутны бүлгийг 40 хүртэлх насны бусад хүнтэй харьцуулахад нойрны чанар нь харьцангуй муу. Түүнчлэн нойрны чанарыг PSQI буюу Питтсбургийн нойрны чанарын индексээр үнэлдэг. Ингэхдээ таваас дээш оноо авсан бол нойрны чанар муутай гэж үздэг. Гэтэл оюутнуудын дундаж оноо 11 байсан. Энэ нь тэдний нойрны чанар даруй хоёр дахин муу болохыг харуулж байгаа юм. Харин 40 хүртэлх насныхны дундаж оноо 9.1 байв.
-Ер нь чанартай нойр гэдэг ойлголтыг ямар шалгуураар хэмждэг юм бэ?
-Хүн бол байгалийн амьтан. Тиймээс онолын хувьд нар жаргахад унтаж, мандахад сэрэх ёстой гэж үздэг. Чанартай нойрыг үндсэн гурван шалгуураар хэмждэг. Нэгдүгээрт, хангалттай хугацаагаар буюу насанд хүрэгчид 7-9 цаг унтах. Хоёрдугаарт, тасралтгүй, гүн нойр авах. Гуравдугаарт, өглөө сэрэхэд сэргэг, амарсан мэдрэмж төрөх ёстой. Хэдийгээр унтах хугацаа нь урт байсан ч дунд нь олон дахин сэрээд байвал чанартай нойр авч чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл, нойрны чанар муу гэсэн үг. Үүнийг нойрны олон үйлдэлт бичлэгээр нарийвчлан үнэлж болно.
-Нойрны эмгэгийг өдөөдөг биологийн, сэтгэл зүйн болон нийгмийн гол шалтгаануудыг жишээгээр тайлбарлаж болох уу?
-Нойрны эмгэгт нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг гурван бүлэгт хувааж болно. Биологийн хүчин зүйлс гэдэг нь биеийн дотоод процессыг хэлж байгаа юм. Бидний унтах хэмнэлийг зохицуулдаг нейро гормонуудын тэнцвэр алдагдах, мелатонин буюу нойрны, кортизол буюу стрессийн дааврын ялгарал өөрчлөгдөх, насжилт, удамшил, зэрэг нь физиологийн шалтгаан юм. Харин сэтгэл зүйн хүчин зүйлс бол мэдээж тухайн хүний сэтгэл хөдлөлтэй шууд холбоотой. Тухайлбал, архаг стресс, сэтгэл санааны гүн хямрал, түгшүүр, гутрал зэрэг нь төв мэдрэлийн тогтолцооны идэвхжилтэд нөлөөлж, нойрны эмгэг үүсгэдэг.
Нийгмийн хүчин зүйлс нь тухайн хүний амьдралын хэв маяг, орчинтой шууд холбоотой. Нэг дор хэт ачаалал авах, амьдралын буруу хэмнэл, нийгмийн сүлжээ, дэлгэцийн хэт их хэрэглээ, дуу чимээтэй орчин, шөнийн ээлжийн ажил зэрэг нь нойрны хэвийн хэмнэлийг алдагдуулдаг. Ер нь хэт ачаалалтай болон шөнийн ээлжид ажилладаг хүмүүсийн нойр муудах нь түгээмэл байдаг. Мөн дуу чимээ, хэт тод гэрэлтэй орчинд амьдардаг хүмүүс шөнө сэрвэлзэх нь цөөнгүй. Гар утас, компьютерын хэрэглээнээс үүдэн шөнө нойр хүрэхгүй, өглөө босоход бие сульдах, ядарсан мэдрэмжтэй сэрэх тохиолдол элбэг байдаг.
Орчин үед хүмүүсийн нойрны хэв маяг цахим төхөөрөмж, интернэт, оройн ээлжийн ажилтай шууд холбоотой болсон. Цэнхэр туяа буюу гар утас, таблет, зурагт, компьютерыг оройн цагаар ашиглах нь тархийг идэвхжүүлж, унтахад шаардлагатай мелатонин дааврын ялгарлыг сааруулдаг. Бас ээлжийн ажилтай хүмүүсийн биологийн цаг өөрчлөгдчихдөг учраас нойр нь тасалдаж, бие сульдаж, сэтгэл санаа тогтворгүй болдог. Эдгээрээс үзэхэд орчин үеийн завгүй амьдралын хэв маяг нь нойрны чанарт шууд нөлөөлж байна. Улмаар нойр хүрэхгүй эсвэл гүн нойр авахгүй байх нөхцөлийг бий болгож буй юм.
-Тэгэхээр нойрны эмгэгтэй болоход нас, хүйс ч бас хамааралтай байх нь.
-Мэдээж шүү дээ. Дээр дурдсанчлан эмэгтэйчүүд дааврын өөрчлөлтөөс шалтгаалж илүү өртөмтгий байдаг. Харин ахмадуудын тухайд нойрны хэмнэл нь өөрчлөгдөж, богиносох хандлагатай. Шөнийн ээлжид ажилладаг, эсвэл өндөр хариуцлагатай, стресс ихтэй ажил хийдэг хүмүүс нойрны гүн хямралтай болчихдог. Шөнийн нойрыг хэзээ ч, юугаар ч нөхөх боломжгүй.
Удаан хугацаанд нойргүйдэх нь бие махбод болон сэтгэл зүйд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? -Удаан хугацаанд нойргүй явах нь дархлаа сулрах, зүрх судасны эмгэг, чихрийн шижин, таргалалт, сэтгэл гутрал зэрэг олон өвчний шалтгаан болдог. Мөн анхаарал төвлөрөх чадвар муудаж, уур уцаартай, сэтгэл санаа тогтворгүй болох нь түгээмэл. Тархины үйл ажиллагаа суларч улмаар ажлын бүтээмж муудаж, осол гэмтэлд өртөх эрсдэл ч нэмэгддэг.
-Удаан хугацаанд нойрны эм хэрэглэх хүн цөөнгүй юм билээ. Тэгвэл эл эмийг удаан хугацаанд хэрэглэх нь ямар эрсдэлтэй вэ. Тухайн хүн ямар нөхцөлд эмээс татгалзах ёстой вэ?
-Ер нь ямар ч эмийг удаан хугацаанд хэрэглэвэл эмийн хамааралтай болно. Хүмүүс нойр хүрэхгүй хулжаад байна гээд л өөрсдөө дур мэдэн эм ууж унтдаг. Энэ бол буруу. Нойрны эмийг богино хугацаанд хэрэглэхэд аюул багатай ч байнгын давтамжтай хэрэглэх нь маш эрсдэлтэй. Учир нь төв мэдрэлийн тогтолцоонд нөлөөлж, эмийн дасал үүсгэдэг. Улмаар өдрийн цагаар яг л унтаж буй мэт мансуурсан байдалтай болох, ой тогтоолт муудах, байгалийн хэмнэл алдагдах зэрэг олон сөрөг нөлөөтэй. Иймд эмийг зөвхөн мэр-гэжлийн эмчийн заавар зөвлөгөөгөөр, зөв тунгаар, тодорхой хугацаанд хэрэглэнэ. Хүнд архаг өвчтэй элэг, бөөр, зүрхний асуудалтай, сэтгэл зүйн эмгэгтэй, ахмадууд болон жирэмсэн, эсвэл хөхүүл хүүхэдтэй хүмүүс заавал мэргэжлийн эмчээс зөвлөгөө авч байж өөрт тохирсон эмээ уух хэрэгтэй. Хэрэв нойргүйдэж буй шалтгаан нь сэтгэл зүйн байдлаас үүдэлтэй бол эмийн бус аргаар шийдэх нь илүү зөв.
-Нойрны эмгэгийг эмийн бус аргаар эмчлэх үр дүнтэй, шинжлэх ухаанаар батлагдсан арга бий юү?
-Сүүлийн үеийн олон улсын судалгаанаас харахад эмийн бус аргууд илүү үр дүнтэй, удаан хугацааны шийдэл болж байна. Жишээлбэл, танин мэдэхүйн зан үйлийн засал нь нойртой холбоотой сөрөг ойлголтыг өөрчилж, зөв зуршлыг хэвшүүлэхэд чиглэдэг. Мөн амьсгалын дасгал, бясалгал, тогтсон хуваарьтай байх нь нойрыг сайжруулдаг. Эдгээр нь шинжлэх ухаанаар батлагдсан, үр дүнтэй арга юм.
-Ер нь энэ төрлийн шинжлэх ухаан олон улсад хэр түвшинд хөгжиж буй бол?
-Энэ талаарх судалгааг олон улсад эрчимтэй хийж байна. Жишээлбэл, ухаалаг цаг, утас ашиглан нойрыг хэмжих технологи, генетик болон тархины долгион бүртгэх EEG судалгаа, сэтгэл зүйн дижитал аппликэйшн зэргээр дамжуулан хүмүүс өөрийн нойрыг хянах боломжтой болсон. Түүнчлэн эмгүй эмчилгээний аргууд ч илүүтэй хөгжиж байна. Манайд ч үүний адилаар хөгжих боломж бий. Гагцхүү нийгэм, олон нийтийн ойлголт, мэдлэг, хандлагыг дээшлүүлэх, судалгаа шинжилгээ, мэргэжилтнийг бэлтгэх зэрэгт илүүтэй төрийн бодлогоор анхаарах шаардлагатай юм шиг санагддаг. Манай улсад яг одоогоор нойр судлал нь тусдаа мэргэжлийн салбар болон бүрэн хөгжөөгүй. Гэхдээ зарим эмнэлэг, сэтгэц, мэдрэлийн эмч, мэргэжилтнүүд, сэтгэл зүйчид энэ чиглэлээр ажилладаг. Манай хүрээлэнгээс гадна цөөн хэдэн хувийн эмнэлэг л нойрны олон үйлдэлт аппаратаар оношилдог. Ерөнхийдөө судалгаа, шинжилгээ, оношилгооны суурь бааз сул байгаа. Тиймээс энэ салбарыг хөгжүүлэх зайлшгүй хэрэгцээтэй байна.
-Нойрны чанарыг сайжруулахын тулд өдөр тутамдаа хэвшүүлж болох зөвлөгөө өгөхгүй юү?
-Тодорхой цагт унтаж хэвших нь хамгийн чухал. Энэ дадлыг хүүхэд байхаас нь эхлэн төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Аливаа үйлдэл, хичээлийг дадал болгох тусам тархи илүү идэвхтэй ажиллаж, холбооснуудын тусламжтайгаар төлжин сайжирч байдаг. Тархины үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх үндэс нь олон дадлыг амьдралдаа хэвшүүлэх юм. Дасгал хөдөлгөөн хийх нь илүү бат бөх, чанартай нойр авахад тусална. Хүүхдийг 21.00 цагт оронд нь оруулж, 22.00 цагт унтуулж хэвших хэрэгтэй. Учир нь энэ цагт хүүхдийн өсөлтийн даавар ялгардаг. Өсөлтийн даавар нь зөвхөн өндөр болох тухай асуудал биш, тухайн хүүхдийн сурах, сэтгэн бодох чадварыг нэмэгдүүлж, эрүүл саруул өсөж торниход нь чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Жишээ нь, төгөлдөр хуурын дугуйланд явдаг хүүхэд байлаа гэж бодъё. Тэгвэл тухайн гарын хөдөлгөөн ч юм уу байршлыг хүүхэд унтаж байхдаа жирийн үеийнхээсээ 10 дахин илүү тогтоож давтдаг гэсэн үг.
Мөн унтахаас 30 минутын өмнө гар утас болон дэлгэцийн гэрлээс холдох хэрэгтэй. Бас өрөөгөө сэрүүхэн байлгаж, байгалийн гэрэл оруу¬лахгүй унтаад үзээрэй. Тэгвэл илүү бат бөх унтана. Түүнчлэн кофе болон алкохол хэ¬рэглэхгүй. Хүмүүсийн дунд нэг лааз шар айраг ч юм уу 100 гр уучихвал сайхан унтдаг гэсэн ойлголт их байдаг. Гэхдээ энэ нь буруу. Шинжлэх ухааны үүднээс спирт хүнд тайвшруулах нөлөө үзүүлдэг. Тайвшруулах нөлөөний улмаас хүний тархины долгионууд зогсдог. Гэтэл нойр өөрөө идэвхгүй процесс биш, энэ үед тархи маш хүчтэй долгионуудыг үүсгэж байдаг. Харин спиртийн хэрэглээний улмаас энэ долгионууд буурчихдаг юм. Улмаар бие махбод сайн унтаж амарч чадахгүй, дархлааны систем сэргэж өгөхгүй байх магадлалтай. Урт хугацаанд унтсан мэт боловч чанартай нойроо авдаггүй л гэсэн үг. Кофены хувьд хүний сэргэг байдал бууж эхэлдэг үе буюу 11.00-12.00 цагт хэрэглэж хэвшээрэй. Кофейны цусанд задрах хугацаа 5-6 цаг байдаг. Тэгэхээр 13 цагаас хойш кофе уулаа гэж бодоход 23.00 цагийн үед цусанд кофейны 25 хувь нь үлдэнэ гэсэн үг. Улмаар нойр хулжих юм.
У.Цэцэгсүрэн
