Назгайрсан, нанчилдсан намрын чуулган

Парламентын энэ намрын чуулганыг анх удаа есдүгээр сарын 15-нд буюу уламжлалт ху­гацаанаас 15 хоногийн өмнө нээсэн билээ. Өнгөрсөн долоодугаар сард УИХ-ын тухай хуулийн 17.1-т өөрчлөлт оруулж баталсан тул цаашид ч ийм жишгээр явах юм. Нэг чуулган ажлын 75-аас доош­гүй өдөр хуралдах ёстой. Энэ долоо хоногт 75 өдөр нь дуусаж байна. Тиймээс намрын чуулганыг өнөө­­­дөр завсарлуулах магадлалтай. Ийм мэдээлэл сарын өмнөөс л дуулдсан билээ. Улмаар оны дараа “түр зуур” цуглах бололтой. 

Ажлын хоног хугацаа нь ч яах вэ, гүйцсэн юм байж. Харин үр дүн ямар байсан нь л бидэнд чухал. Гэтэл намрын чуулган нээснээс эхлээд л эрх баригч МАН-ынхан даргын сонгуулиас үүдэн дотроо талцаж, үүндээ парламент, Засгийн газрыг ч чирсэн билээ. Хуулиар хүлээсэн үүргийнхээ дагуу Монгол Улсын 2026 оны төсвийн төсөл, түүнтэй холбоотой хуулиудыг арай ядан гараас гаргав. Хэрүүл, талцал, томил­­гооноос өөр тоймтой ажил тэд хийсэн үү.  

“ЗОВЛОН ҮЗСЭН” ТӨСӨВ

Монгол Улс түүхэндээ анх удаа улсын ирэх оны төсвөө парламентын спикер­гүй баталсан юм. МАН-ын талц­лаас үү­дэн Д.Амарбаясгалан хүсэлтээрээ ажлаас чө­лөөлөгдсөн тул УИХ сар гаруйн турш даргагүй явлаа. Төсвөө хамгаалан ажиллах ёстой Зас­гийн газрын гишүүд эрх мэдэлтэйгээ үлдэх, эсэх нь шийдэгдэх гээд бас л завгүй. УИХ дахь МАН-ын бүлгийн 68 гишүүн 30:38-аараа хуваагдаж, эрх мэдэл, ашиг сонирхлоо хадгалж, хэ­рэг­жүү­лэ­хээр оролдож байсан тул улсын төс­вийн төс­лийн хэлэлцүүлэгт анхаарах сонирхол­той хүн ч ба­раг байгаагүй юм. Уг нь Засгийн газ­раас оруулж ирсэн төсвийн төслийг хя­наж, “усыг шүүх” нь парламентын ажил. Гэвч УИХ дахь МАН-ын бүлэг төсвийн хэлэлцүүлгийн ид үед са­рын турш хуралдсангүй. Бүлгийн дарга нь Д.Амар­баяс­га­лангийн тал учраас цаг үеийн асуу­дал хэ­лэл­цэхээс зугтаж, хурлаа зарлах­гүй удсан. Сүүл­дээ олонх болсон Г.Занданшатарын талынхан нь шинэ дарга сонгоод, 38-уулаа хурал­даж эхэл­сэн юм даг. Ямартай ч төсвийн төсөл дээр ажил­лах нэг ажлын хэсэг то­милж, ерөн­хий­лөн захи­рагчдын зардлаас 1.1 их наяд төг­рөг ха­саж, шил­жүүлэх замаар цалин, тэтгэврийг тодорхой хувиар нэмэх санал гаргасан. Гэвч 1980-аад оны бүлэг­лэлийнхэн Үндсэн хууль зөрчиж, Г.Зандан­шатарын Засгийн газ­рыг огц­руулсандаа “бантаж”, төсвийн төслийн хэ­лэл­цүүлгийг ирцээр бойкотолж байлаа. Энэ бүх­нээс болж төсвийг хугацаанд нь баталж чадахгүй, улмаар УИХ тарах эрсдэл үүссэн юм. Эрх баригчдын “зодоон” төрийн ажлыг ийнхүү хойш татаж, төвөг удсан билээ. 

Нэг талд эрх баригчид талцан “зодолдож”, нөгөө талд эмч, багш нар ажил хаяж, ахма­дууд жагсан цалин, тэтгэвэр нэмэхийг шаардаж байв. Тиймээс төсвийн хэлэлцүүлэг урсгалаа­раа л яв­сан гэхэд болно. Ийм “зовлон туулсан”-ы эцэст Монгол Улсын 2026 оны төсвийн тухай хуулийг ямар­тай ч хугацаанд нь баталжээ. Ал­дагд­лын хэм­жээ 1.5 их наяд байсныг нэг их наяд бол­гон буу­руулж, тэнцвэржүүлсэн орлого 31.9, урс­гал зардал 24.9, хөрөнгийн зардал 8.6 их наяд төгрөг байхаар тусгасан. Хэмнэсэн 1.1 их наяд төгрөгийн 884.1 тэрбумыг цалин, тэтгэвэр, тэт­гэмж нэмэхэд зориулахаар болсон байна. 

ТОМИЛГОО БОЛ ТЭДНИЙ ҮНДСЭН АЖИЛ 

Намрын чуулганы хугацаанд хийсэн “үнд­сэн ажил” нь томилгоо л байлаа. Аравдугаар сард П.Сайнзориг тэргүүтэй 50 гаруй гишүүний санаа­чилгаар Засгийн газрыг огцруулах асууд­лыг хэлэлцэж, 95 дугаар тогтоол батлав. Энэ өдөр УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланг хүсэлтээр нь чөлөөлсөн. Тэгвэл 95 дугаар тогтоол нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл болсныг Цэц тогтоос­ноор Засгийн газрын бүрэн эрх сэргэсэн. Энэ явд­лаас хэдхэн өдрийн дараа Ерөнхий сайд ХЗДХ-ийн сайдаа өөрчилж, гишүүн Б.Энхбаярыг томил­сон шийдвэрийг албажууллаа. 

Мөн Засгийн газрыг Үндсэн хууль зөрчин огцруулсан хуралдааныг даргалсан УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяад бүлгийнхэн нь “хариуцлага” тооцохоос аргагүй болсон юм. Түүнийг дэд даргаас нь чөлөөлж, оронд нь гишүүн Ж.Бат-­Эрдэнийг томилох ажил арваннэгдү­гээр сард үр­гэл­жилсэн. Танхимынхаа эсрэг са­нал өг­сөн “урвагч” Шадар сайд С.Амарсайха­ныг Ерөн­хий сайд албан тушаалаас нь огц­руулж, оронд нь гишүүн Х.Ганхуягийг томилов. МАНын­хан хоёр сарын турш талцаад эцэст нь хүчээр эвлэрэх үед Тэргүүн шадар сайд бөгөөд Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Учрал тус намын дарга, улмаар парламентын спикерээр сон­гогдсон. Тиймээс түүний оронд ХХААХҮ- ийн сайд Ж.Энхбаярыг томилсныг нийтээр мэднэ. Түүний суларсан орон тоонд гишүүн М.Ба­дамсүрэн “очсон” юм. Н.Учрал УИХ-ын шинэ даргаар сонгогдлоо. Ингээд арав, арваннэгдүгээр сар дуусчих нь тэр. 

Оны төгсгөлд ч зүгээр байсангүй. 20 гаруй оронд Монгол Улсыг төлөөлөн суух Элчин сайд нарыг томиллоо. Мөн Ерөнхий сайд Г.Зан­даншатар арай гэж эвлэрсэн намынхандаа “бя­луу” хувааж, Засгийн газрынхаа тогтвортой байдлыг хангахын тулд дэд сайдын албан тушаалыг сэргээн, 16 хүнийг томилоод байна. Үү­нийг нь сөрөг хүчин эсэргүүцэж, түүнийг огц­руу­лах гарын үсэг цуглуулж буй. Ерөнхий сайд дэд сайд томилсон шийдвэрээ цуцлахгүй бай­хаар шийдсэн сурагтай. Тэгэхээр сөрөг хүч­ний зү гээс түүнийг огцруулах саналаа өргөн ба­рина. Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг нийт ги­шүү­ний дөрөвний нэг буюу 32-оос гишүүн дэмж­сэн нөхцөлд өргөн барьдаг. АН-ынхан энэ тоо­гоо хэдийн гүйцээсэн тухай өчигдөр О.Цогтгэ­рэл дарга нь мэдэгдэв. Гэхдээ тэд Ерөнхий сай­дад дахин нэг удаа “боломж” олгохын тулд УИХ-ын даргад биш, МАН-д гарын үсэг бүхий шаардлагаа хүргүүлсэн аж. Ингээд ч хүлээн авах­гүй бол огцруулах саналаа парламентад өр­гөн ба­рих гэнэ. Тэгвэл Засгийн газрыг огц­руулах асуудлыг УИХ гурав хоногийн дотор хэ­лэлцэж эх­лэн, 10 хоногт багтаан шийдвэрлэх ёстой. Тэ­гэ­хээр намрын чуулган завсарлах хугацаа хой­шилно гэсэн үг. Сөрөг хүчнийхэн шаард­лагаа яа­равч­лах, эсэхээс уг чуулганыг өнөөдөр зав­сар­луу­лах, үгүй нь хамаарахаар болж байна.

ОЮУТОЛГОЙН СОНСГОЛ 

Энэ намрын чуулганаар УИХ-аар амжуулсан ганц ажил нь Оюутолгойн ордын асууд­лаар зохион байгуулсан хяналтын сонсгол бай­лаа. УИХ-ын 62 дугаар тогтоолоор байгуулагдсан хянан шалгах түр хорооноос энэ сарын 8-12- нд гурван өдөр сонсгол зохион байгуулж, 300 гэрч дуудсан юм. Монголчууд долоо хоногийн хугацаанд Оюутолгойн асуудлаар амьсгалж, тэр­тээх 16 жилийн өмнөх дурсамжуудаа холбогдох хүмүүс эргэн санах хэрэгтэй болсон юм. 2009 онд байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээнд багагүй алдаа байсан ч дараа дараагийн Зас­гийн газар, УИХ ажлаа сайн хийгээгүй, үүнийг засаж өөд татаагүй гэдгийг бүгд мэдэж авсан. Мөн тухайн үед Сангийн сайд байсан С.Баяр­цогт, Ерөнхий сайд асан С.Баярыг буруут­гах “давлагаа” ч өрнөлөө. Багагүй алдаа ду­таг­дал, попрол, улс төржилт байсан ч гурван удаа­гийн хэлэлцүүлгийн дараа эл бүлэг ордоос Мон­гол Улсын хүртэх өгөөжийг сайжруулах ёс­той гэдэгт талууд санал нэгдсэн. Улмаар хүртэх өгөө­жийг 53 хувьд нь барих, хөрөнгө оруулал­тын болон хувь нийлүүлэгчийн гэрээнд өөрч­лөлт оруулах нь зөв гэж үзэв. Дээрх бүлэг ордод хоёр тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг “Онтрэ” ХХКийн 34 хувийг манай улс эзэмших нь зөв гэлээ. 

Улмаар Засгийн газарт чиглэл өгсөн тогтоо­лын төслийг түр хорооноос боловсруулсныг мяг­мар гарагт Эдийн засгийн байнгын хороо, өчигдөр нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэв. 

Улсын төсвийг баталж, Оюутолгойн сонсгол зохион байгуулснаас өөрөөр намрын чуулга­наар гишүүд тоймтой ажил хийгээгүй байх нь. УИХын гишүүдийн ухаан санаа бүлэглэлийн эрх ашгаа хамгаалах “тулаан”-д чиглээд байн­гын хороо, ажлын хэсгийн ирц бүрдэхгүй өдрүүд олон байлаа. Арай гэж ирц нь бүрдсэн ч УИХын нэгдсэн чуулганд хэлэлцэх асуудал байхгүй үе цөөнгүй гарав. Энэ бол тун сонирхол­той шалтгаан. Сөрөг хүчний зүгээс өргөн барь­сан хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх асуудлын товд оруулдаггүй гэсэн гомдол ч гарсан. Талцлынхаа ид үед эрх баригч намынхан Ерөнхий сайдын бү­рэн эрхийнхээ хүрээнд гаргасан ХЗДХ-ийн сайдаа чөлөөлж, томилох шийдвэрийг пар­ламентад танилцуулахгүй “боож” байсан жишээ бий. 1980-аад оны бүлэглэлийнхэн УИХ-ын гол бүтцүүдийг “авчхаад” ийнхүү дураар авирлаж байсныг бид мартаагүй. 

Ер нь энэ парламент байгуулагдсан цагаа­саа хойш бие даасан хууль хуруу дарам баталсан, голдуу л нэмэлт, өөрчлөлт буюу “засвар” хий­дэг гэсэн шүүмжлэлд өртсөөр ирсэн юм. Д.Амар­баяс­галан “Гурван төгөлдөршил”-ийн бодлого хэ­рэг­жүүлэхээ зарлаж байсан ч парламентад дэг са­хиулж барсангүй. Ёс зүйгүй авирладаг хэд хэдэн гишүүндээ ч хариуцлага тооцож ча­даа­гүй. Ерөөс тэр тун сул дарга байсаар буу­жээ. Гэх­дээ 2024 оны намрын чуулганаар бие даасан найм, өөрч­лөлт оруулсан 29 хуулийг ба­талж, олон улсын долоон гэрээ, конвенцыг соёр­хон батал­сан аж. Үүнтэй харьцуулахад энэ удаагийн нам­рын чуулганы үр дүн бараг “нойл” гарах нь. 

УИХ нийгмийн бүлгүүдийн төлөөллийг багтааж, 126-лаа болоод ч мэргэших ал­хам хий­сэн­гүй, гараас гаргах хууль нь ч сайжир­сан­гүй. Эс­рэгээрээ хэлэлцэх асуудлаа өөрсдөө зохиож, хүс­сэнээ жагсаалтад багтаадаг, үгүй бол оруул­даг­гүй жишиг тогтоолоо. Төрийн ажлыг ингэж хиймээргүй байна. УИХ-ын даргаар сонгогдсон Н.Учрал гишүүдийн ийм салан задгай, хариуц­ла­га­гүй байдалд санаа тавьж, цэгцэлж чадах, эсэ­хийг харж байя. УИХ-ын гишүүн бол нам, бүлэглэлийн “хамгаалагч” биш, бодлого тогтоож, ард түмний нийтлэг эрх ашгийн төлөө ажиллах үү­рэгтэй, хүлээх хариуцлагатай албан тушаал гэд­гийг сануулъя. Та нарт хуулиар олгосон бүрэн эр­хээс чинь гадна үүрэг, хариуцлага гэж бий.